ریشه‌کن کردن قلدری در کلاس با این راهکارهای عملی و مؤثر! قلدری پدیده‌ای مخرب و چندوجهی است که فراتر از یک درگیری ساده کودکانه، به عنوان یک الگوی رفتاری آزارگرانه و مبتنی بر عدم توازن قدرت، سلامت روانی و اجتماعی محیط آموزشی را تهدید می‌کند. نادیده گرفتن این رفتارها به امید آنکه (خود به خود حل شوند)، تنها به ریشه‌دار شدن آن‌ها و ایجاد آسیب‌های عمیق در شخصیت دانش‌آموزان می‌انجامد. ریشه‌کن کردن واقعی قلدری نیازمند یک رویکرد فعال، جامع و سیستماتیک است که نه فقط فرد قلدر یا قربانی، بلکه کل اکوسیستم کلاس (شامل تمام دانش‌آموزان و معلم) را هدف قرار دهد. این مقاله، مجموعه‌ای از راهکارهای عملی و آزمایش‌شده را برای ایجاد یک فرهنگ ضد قلدری و ساختن محیطی امن و سرشار از احترام متقابل ارائه می‌دهد.
بخش اول: پی‌ریزی بنیاد؛ ایجاد یک محیط با تحمل صفر برای قلدری
قبل از هرگونه مداخله‌ای، باید بستری فراهم شود که در آن، قلدری به هیچ شکلی پذیرفته‌شده نباشد. این به معنای ایجاد فضایی مبتنی بر همدلی و قوانین شفاف است.
تعریف مشترک و شفاف از قلدری
اولین گام این است که همه افراد در کلاس درک یکسانی از (قلدری) داشته باشند. باید به طور واضح برای دانش‌آموزان توضیح داده شود که قلدری صرفا آزار فیزیکی نیست و شامل موارد زیر نیز می‌شود:
- قلدری کلامی: استفاده از القاب زشت، تمسخر، توهین یا تهدید کردن؛
- قلدری اجتماعی: طرد کردن عمدی یک فرد از گروه، پخش شایعات دروغین یا آسیب زدن به جایگاه اجتماعی او؛
- قلدری سایبری: ارسال پیام‌های تهدیدآمیز، انتشار تصاویر خصوصی یا ایجاد مزاحمت در فضای مجازی.
برگزاری یک جلسه گفتگو و رسیدن به یک تعریف مشترک، این پیام را به همه می‌دهد که این رفتارها جدی گرفته می‌شوند و از چشم معلم پنهان نمی‌مانند.
ایجاد منشور اخلاقی کلاس
به جای تحمیل لیستی از قوانین، دانش‌آموزان را در فرآیند ساختن هنجارهای کلاس مشارکت دهید. این کار حس مالکیت و مسئولیت‌پذیری را در آن‌ها تقویت می‌کند. جلسه‌ای ترتیب دهید و از آن‌ها بپرسید که برای داشتن یک کلاس امن و شاد، چه انتظاراتی از یکدیگر دارند. نتایج این گفتگو را در قالب یک (منشور اخلاقی) یا (تعهدنامه گروهی) بر روی دیوار کلاس نصب کنید. این منشور باید بر ارزش‌هایی مانند احترام، مهربانی، همکاری و حمایت از یکدیگر تأکید کند. از این پس، این منشور به عنوان یک مرجع مشترک برای ارزیابی رفتارها عمل خواهد کرد.
بخش دوم: پیشگیری فعال؛ تجهیز دانش‌آموزان به ابزارهای اجتماعی
مؤثرترین راه برای مقابله با قلدری، پیشگیری از وقوع آن است. این امر از طریق آموزش مهارت‌های کلیدی اجتماعی و عاطفی به همه دانش‌آموزان، چه آن‌هایی که در معرض قلدری هستند و چه آن‌هایی که پتانسیل بروز آن را دارند، محقق می‌شود.
آموزش هوش هیجانی و اجتماعی (SEL)
دانش‌آموزانی که از هوش هیجانی بالاتری برخوردارند، بهتر می‌توانند احساسات خود را مدیریت کرده و با دیگران همدلی کنند. برنامه‌های آموزش SEL باید به طور منظم در کلاس اجرا شوند و بر پنج حوزه اصلی تمرکز کنند:
- خودآگاهی: کمک به دانش‌آموزان برای شناخت و درک احساسات خود؛
- خودمدیریتی: آموزش روش‌های کنترل تکانه‌ها، مدیریت استرس و ابراز سالم خشم؛
- آگاهی اجتماعی (همدلی): توسعه توانایی درک دیدگاه‌ها و احساسات دیگران، حتی اگر با آن‌ها متفاوت باشد؛
- مهارت‌های ارتباطی: تمرین گوش دادن فعال، همکاری و حل مسالمت‌آمیز تعارضات؛
- تصمیم‌گیری مسئولانه: آموزش فکر کردن به پیامدهای رفتار خود بر دیگران.
تقویت مهارت ابراز وجود (Assertiveness)
بسیاری از دانش‌آموزانی که هدف قلدری قرار می‌گیرند، در دفاع از حقوق خود به شیوه‌ای سالم ناتوان هستند. باید تفاوت بین رفتار منفعلانه (نادیده گرفتن حقوق خود)، پرخاشگرانه (نادیده گرفتن حقوق دیگران) و قاطعانه (دفاع از حقوق خود با احترام به دیگران) را به آن‌ها آموزش داد. این کار را می‌توان از طریق ایفای نقش و تمرین سناریوهای مختلف انجام داد. به آن‌ها بیاموزید که با صدایی محکم و زبانی مودبانه بگویند: (من از این کارت خوشم نمی‌آید، لطفا تمامش کن).
بخش سوم: فعال‌سازی جامعه کلاس؛ تبدیل تماشاگران به مدافعان
هیچ قلدری در خلاء اتفاق نمی‌افتد. قدرت اصلی فرد قلدر، از سکوت و بی‌تفاوتی تماشاگران ناشی می‌شود. بنابراین، توانمندسازی این اکثریت خاموش، یک استراتژی حیاتی برای تغییر موازنه قدرت است.
از تماشاگر به مدافع فعال (Upstander)
به دانش‌آموزان توضیح دهید که سکوت آن‌ها در برابر قلدری، به معنای تأیید آن است. آن‌ها باید بدانند که حتی اقدامات کوچکشان می‌تواند تفاوت بزرگی ایجاد کند. به جای تشویق آن‌ها به درگیری مستقیم که ممکن است خطرناک باشد، راهکارهای امن و مؤثری را به آن‌ها بیاموزید:
- ایجاد حواس‌پرتی: نزدیک شدن و پرسیدن یک سوال بی‌ربط یا شروع یک بازی جدید می‌تواند موقعیت تنش‌زا را بر هم بزند،
- حمایت از هدف: پس از وقوع حادثه، به سمت فردی که آزار دیده بروید، از او دلجویی کنید و او را تنها نگذارید. این کار به او احساس حمایت و به فرد قلدر پیام عدم تأیید می‌دهد،
- گزارش دادن: به آن‌ها اطمینان دهید که گزارش دادن یک رفتار آزاردهنده به معلم یا مسئولین مدرسه، یک اقدام شجاعانه برای محافظت از دوستانشان است و با (خبرچینی) تفاوت دارد،
- همراهی گروهی: تشویق دانش‌آموزان به اینکه به صورت گروهی مخالفت خود را با رفتار نادرست اعلام کنند، بسیار مؤثرتر از اقدام فردی است.
بخش چهارم: مداخله و حل مسئله؛ واکنش مؤثر هنگام وقوع قلدری
با وجود تمام تلاش‌های پیشگیرانه، ممکن است همچنان مواردی از قلدری رخ دهد. نحوه واکنش معلم در این لحظات، نقشی حیاتی در جلوگیری از تکرار آن دارد.
مداخله فوری و جداگانه
هرگز رفتار قلدری را نادیده نگیرید. بلافاصله مداخله کرده و رفتار را متوقف کنید. یک اشتباه رایج، تلاش برای میانجی‌گری بین دو طرف در همان لحظه و در حضور دیگران است. این کار به دلیل عدم توازن قدرت، فرد قربانی را در موقعیت ضعیف‌تری قرار می‌دهد. بهترین کار این است که دو طرف را از هم جدا کرده و در زمان‌های مختلف و به صورت خصوصی با آن‌ها صحبت کنید.
استفاده از رویکردهای ترمیمی
تنبیه صرف (مانند اخراج از کلاس) ممکن است رفتار را به طور موقت متوقف کند، اما مشکل را ریشه‌ای حل نمی‌کند. رویکрدهای ترمیمی بر جبران آسیب و بازسازی روابط تمرکز دارند. پس از صحبت‌های اولیه، می‌توان یک جلسه ترمیمی با حضور معلم برگزار کرد. در این جلسه، تمرکز بر این است که فردی که رفتار قلدری داشته، تأثیر واقعی کارهایش را بر احساسات و روان فرد مقابل درک کند. هدف، رسیدن به درک، پذیرش مسئولیت، عذرخواهی واقعی و یافتن راهی برای جبران آسیب است. این رویکرد به جای طرد کردن، به دنبال آموزش و اصلاح رفتار است.
نتیجه‌گیری
ریشه‌کن کردن قلدری یک مقصد نیست، بلکه یک سفر مستمر برای فرهنگ‌سازی است. این امر نیازمند تعهدی پایدار از سوی کادر آموزشی برای ایجاد محیطی است که در آن همدلی، احترام و شجاعت مدنی به ارزش‌های اصلی تبدیل شوند. با به کار بستن این راهکارهای عملی، معلمان می‌توانند کلاس‌های درس را نه تنها به مکان‌هایی برای یادگیری علوم، بلکه به کارگاه‌هایی برای تمرین انسانیت و ساختن شهروندانی مسئولیت‌پذیر و مهربان تبدیل کنند.
خوشحال می‌شویم نظرات و تجربیات شما را در این زمینه بشنویم.